Designed by Freepik
Çalışma süresi, m.63/2: Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir.
Denkleştirme: Denkleştirme süresi olarak belirlenen bir zaman diliminde, normal çalışma süresini aşarak yapılan fazla çalışmaların, aynı zaman dilimi içerisinde serbest zaman kullanımı suretiyle dengelenerek, ortalama çalışma süresinin normal çalışma süresini aşmamasını sağlayan ve bu anlamıyla çalışma sürelerinde esneklik içeren bir uygulamadır. İşveren ve işçinin taraf olduğu çalışma ilişkisinde, tarafların sağladıkları faydalar ile katlandıkları maliyet/güçlüklerin dengelenmesi ile sağlanmaktadır.
Denkleştirme yönteminin, çalışma süreleri konusunda esneklik sağlayan bir uygulama olduğu, denkleştirmede esas alınan azami sürede, işçinin ortalama günlük ya da haftalık çalışma süresinde işçi aleyhine değişikliğin söz konusu olmadığı, Kanunda işçinin günlük çalışma süresi bakımından öngörülen 11 saatlik azami süre sınırlamasının denkleştirme için de geçerli olduğu, işçinin 11 saate ulaşabilecek çalışma süresi, denkleştirme esasının gereği olarak diğer günlerindeki çalışma sürelerinin belirlenmesinde dikkate alınacağı, haftanın çalışılan günleri için söz konusu olan ve tarafların anlaşması koşuluna bağlı olarak uygulanabilecek denkleştirme esaslarının düzenlendiği kuralın, çalışma şartları ve dinlenme hakkına aykırı bir yönü bulunmadığı (AYM)
Hukuki Niteliği: tarafların anlaşmasıyla söz konusu m.63/2’de belirtilen, azami 2 ay veya toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar çıkarılabilen denkleştirme süreleri içinde, haftalık ortalama çalışma süresini aşmadan, bazı haftalarda haftalık çalışma süresinin normalin üstüne yoğunlaştırılmış iş/çalışma haftasının uygulanabilmesidir. Toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir. Azami 2 ay olan bu süre, yukarıda da ifade olunduğu üzere toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründe ise, denkleştirme süresi 4 ay olup, bu süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; bu sektörde denkleştirme süresi, toplu iş sözleşmeleri ile 6 aya kadar artırılabilir. Denkleştirmeye ilişkin hükümler, parça başı, akort veya götürü gibi, yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde de uygulanabilir. Yoğunlaştırılmış iş haftası tabiri, her ne kadar Kanun metninde geçmese de m.63’e dayanarak çıkarılan İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği 5.maddesinin “yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir” ifadesiyle denkleştirme esasının uygulanması suretiyle yoğunlaştırılmış iş haftasının teşkil edilebileceği ifade edilmiştir.
Gece çalışmalarında işçilerin denkleştirme usulü çalıştırılamayacakları, gece vardiyasına denk gelen günler için günlük 7,5 saati aşan çalışmaların fazla çalışma olarak kabul edilmesi gerektiği… (Y9HD)
Denkleştirme Uygulaması Koşulları ve Sınırları: Çalışma süresinin sınırlandırılması, işçi sağlığı ve güvenliği açısından önem taşıdığı gibi, işe başlama ve işin bitiş saatlerinin önceden belli olması da işçinin sosyal yaşamının düzenlenebilmesi açısından önemli olduğundan kanunda yer verilen sınırlamalar;
- İşçinin onayının alınması, diğer anlatımla tarafların anlaşması; İşverenin, yoğunlaştırılmış iş haftası uygulanması talimatına, işçilerin sözlü olarak onay vermesi yeterli olmayıp, buna dair rızasının yazılı olarak alınması şarttır. Nitekim bu hususta çıkacak bir uyuşmazlıkta, işçilerin onayının alındığını ileri süren işverenin, durumu yazılı belge ile kanıtlaması gerekecektir. İşçinin rızası daha iş sözleşmesi yapılırken sözleşmeye bu yönde konulacak bir hükümle başlangıçta alınabileceği gibi işçinin işe başlamasından sonra, sözleşmenin yürürlükte olduğu süre içerisinde yani sözleşmenin devamı sırasında tarafların yapacakları bir anlaşma ile de alınabilir. İşverene, denkleştirme uygulaması yapabilme yetkisi, toplu iş sözleşmesine konulan hükümlerle de gerçekleştirilebilir.
- Günlük azami 11 saatlik çalışma süresinin aşılmaması Gerek çalışma tarzı ve gerekse işyerlerinin niteliği açısından ihtiyaçları giderecek bu esneklikle, günlük çalışma süresi bazı günlerde 11 saate kadar çıkarılabilecektir. Ancak bu durumda denkleştirme dönemine dahil, haftalık çalışma süresinin ortalaması 45 saati aşmaması şarttır. Bu süre, mutlak azami süre olarak anlaşılmalıdır. Bu sürenin üzerine ayrıca fazla mesai yaptırılamaz. Diğer anlatımla, fazla çalışmalarla 11 saati aşan bir çalışma süresi öngörülemez. Günlük 11 saati aşacak şekilde çalışma yapılması halinde, 11 saati aşan çalışmalar denkleştirmeye dahil edilemez.
Günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağı Kanunda emredici şekilde düzenlendiğine göre, bu süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulamayacağı ve zamlı ücret ödenmesi veya serbest zaman kullanımının söz konusu olamayacağı (Y9HD)
- Denkleştirme döneminde haftalık ortalama çalışma süresinin 45 saati aşmaması; Denkleştirme dönemi içinde, kimi haftalarda haftalık çalışma süresi 45 saati aşabilecektir. Bununla birlikte, denkleştirme dönemi içinde, ortalama haftalık çalışma süresinin, haftalık normal çalışma süresi olan 45 saati aşmaması gerekmektedir. Çalışma süresinin, taraflarca sözleşme ile yasal çalışma süresi olan haftalık 45 saatin altında belirlenmesi durumunda da denkleştirme yapılması imkânı vardır. Bu durumda, haftalık ortalama çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar, fazla sürelerle çalışma sayılacaktır. Buna karşın, sözü edilen haftalık ortalama çalışma süresi, tarafların sözleşme ile yasal çalışma süresinin altında belirledikleri çalışma süresi olup, denkleştirme dönemindeki ortalama haftalık çalışma süresi aşılmadıkça fazla sürelerle çalışmadan söz edilemeyecektir
- Kanunda düzenlenen ya da TİS ile artırılan denkleştirme sürelerinin aşılmaması; Kanunda düzenlenen 2 aylık veya 4 aylık denkleştirme süreleri, bu uygulamanın başladığı ilk günden itibaren aynı güne rastlayan 2 aylık ya da 4 aylık süre olarak anlaşılmalıdır. Bu denkleştirme süreleri, azami süreler olup işveren tarafından tek taraflı olarak uzatılması mümkün değildir ancak; bu sürelerin kısaltılması imkanı vardır. Kanunda düzenlenen denkleştirme süreleri içinde denkleştirilmeyen çalışma süreleri, artık fazla mesai kabul edileceğinden, işçiye fazla mesai karşılığında %50 zamlı ücret ödenmesi ya da işçinin talebi halinde, fazla çalışma karşılığında, %50 artırımlı serbest zaman kullandırılması gerekecektir. İş K.’nda düzenlenen denkleştirme süreleri sabit süreler olup, bu sürelerin işçinin hastalığı ya da yıllık izin hakkının kullanılması gibi nedenlerle uzatılması da mümkün değildir.
Denkleştirme Esasının Uygulanamayacağı İşler:
- Sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işler,
- Gece çalışmaları,
- Maden ocaklarında, yeraltı ve sualtında yapılan çalışmalardır.
Denkleştirme Uygulanamayacak İşçiler: Aşağıda belirtilen işçilere yoğunlaştırılmış iş haftası ve denkleştirme esasının uygulanması mümkün değildir. Ayrıca profesyonel ve ağır vasıta ehliyeti ile taşıt kullanan işçiler, günlük 9 saati aşmamak üzere, yoğunlaştırılmış iş haftası ile çalışma yapabilmektedirler. Fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler;
- 18 yaşını tamamlamamış işçiler,
- İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile, sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya SSK Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
- İş K. m. 88’de öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz.
- İş K. m.42 uyarınca zorunlu nedenler ve m.43 uyarınca olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
Denkleştirme Sınırlarına Uyulmamasının Hukuki Yaptırımı: Denkleştirme döneminde işçinin haftalık iş süresinin 45 saati aştığı durumda, işçinin fazla çalışma yaptığı kabul edilmektedir. Denkleştirme dönemi içerisinde de hafta tatilinin işçiye ücretli olarak sağlanması esastır. Hafta tatilinin kullandırılmaması halinde bu çalışmanın denkleştirilme imkanı bulunmamaktadır. Bu çalışma fazla çalışma olarak değerlendirilir. Dolayısıyla, iş yerinde denkleştirme uygulanmasının işverenin ücret ödeme yükümlülüğü ile ilgili özellik arz eden bir durumu bulunmamaktadır ve mutat uygulama devam edecektir
Denkleştirme Uygulamasının İşçinin Kıdeme Bağlı Haklarına Etkisi: Yoğun haftaların baştan kullanılması halinde, sonraki haftalarda daha az çalışılan ve hatta boş kalınan haftalar olacaktır. İşte bu boş kalınan haftalardaki günler, denkleştirme uygulaması gereği gerçekte işçi tarafından daha önce yoğunlaştırılmış iş haftalarında, haftalık normal çalışma süresinin üstünde yapılmış olan çalışmaların karşılığıdır. Dolayısıyla, işçinin kıdemi bakımından çalışılmış gibi değerlendirilmelidir. Bununla birlikte, işçinin kendisine tanınan boş günü, bir tatil günü olarak kullanma imkanı bulunduğundan, bu süresinin işçinin kıdeminde dikkate alınmasına rağmen, çalışma süresi olarak değerlendirilmesi mümkün değildir. Bunun sonucu olarak da işçinin denkleştirme dönemindeki boş zamanda uğradığı kazaların iş kazası olarak değerlendirilme olanağı bulunmamaktadır. Bu kapsamda işçinin, kaza ya da hastalık gibi objektif haklı nedenlerle boş zamanını kullanamaması durumunda, bu nedenlerin ortadan kalkmasından sonra, işçiye boş zamanının kullandırılması, diğer anlatımla, boş zamanın bu süreler kadar uzaması gereklidir. Nitekim işçiye verilen boş zamanla, referans dönem içerisindeki çalışma sürelerinin denkleştirilmesi amaçlanmaktadır. Dolayısıyla, işçiye yıl içinde verilmiş olan ücretli veya ücretsiz izinler, örneğin evlenme, ölüm, doğum izinleri, mazeret izinleri, hastalık sebebiyle verilen izinler, bu süreden mahsup edilemez. Aksi durumda, çalışma süresinin denkleştirilmesi sağlanamadığından, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, haftalık normal çalışma süresini aşacak ve işveren haftalık normal çalışma sürelerini aşan bu süreler için işçiye, fazla saatlerle çalışmanın karşılığını sağlamak zorunda kalacaktır.
“Hukuki konularda hak kaybına uğramamak için avukatınızdan destek almanızı tavsiye ederiz.”
Kaynakça:
- 4857 Sayılı İş Kanunu
- İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği
- SÜZEK, Sarper, İş Hukuku, 2021, 21. Baskı
- ŞAHİN, Arıkan, Çalışma Sürelerinde Esneklik ve Denkleştirme Uygulaması
- ŞAYİN, Neşe, İş Hukukunda Esneklik Bağlamında Denkleştirme Uygulamaları
- Yargıtay Kararları
Bu makale, makalenin yazım tarihi itibarıyla yürürlükte olan mevzuat dikkate alınarak Av. Arb. Erol Aslan tarafından hazırlanmıştır. Her olaydaki maddi vakalar ve özellikleri ile bunların uygulama ve sonuçları farklı olacağından, bu makale yalnızca bilgilendirme amaçlı olarak hazırlanmış olup, bir hukuki görüş veya öneri teşkil etmez ve bu şekilde yorumlanamaz.