Designed by Freepik
Prim Belgeleri ve İşyeri Kayıtları, m.86: Sigortalının çalıştığı bir veya birden fazla işte, bu Kanunda yazılı şartları yerine getirmiş olmasına rağmen, kendisi için verilmesi gereken aylık prim ve hizmet belgesinin veya muhtasar ve prim hizmet beyannamesinin işveren tarafından verilmediği veya verilen aylık prim ve hizmet belgesinde veya muhtasar ve prim hizmet beyannamesinde kazançların veya prim ödeme gün sayılarının eksik gösterildiği Kurumca tespit edilirse, hastalık ve analık sigortalarından gerekli ödemeler yapılır.
Sosyal Güvenlik ve Amacı: Kişilerin karşılaşacağı risklerin sonuçlarına karşı korunması ve onlara bu konuda bir güvenlik sağlanması düşüncesiyle, bütün riskleri değil, iş kazaları, hastalık işsizlik, yaşlılık, malullük ve ölüm gibi en sık rastlanan ve en çok zarar veren sosyal riskleri kapsamına alarak sosyal koruma sağlamaya çalışmaktır. Bu bakımdan dar anlamda sosyal güvenlik sosyal risklerle karşılaşan insanların ekonomik güvencelerini sağlamaya dönük çalışmaların tamamını ifade etmektedir. Geniş anlamda ise temel insani haklardan ve devlet görevlerinden biri olarak “çalışma gücü kayıplarının yeniden kazandırılması ve gelir kayıplarının telafi edilmesi yoluyla, bütün fertlere ve ailelere yaşadıkları toplum içinde onları başkalarına muhtaç etmeyecek, insan haysiyetine yaraşır asgari bir hayat standardını sağlamayı hedef edinen tedbirler bütünü ve müesseseler ağı olarak tarif edilmektedir. Kısaca, toplumu oluşturan bütün fertlerin geleceklerinin garanti altına alınarak “yarın” endişesinden uzak tutulması ve güvenliğinin sağlam olduğunu bilmenin tatmin duygusunun yaşatılmasıdır. Dolayısıyla, sosyal güvenliğin amacı; sosyal hayatın getirdiği, getireceği kaza, iş kazası, hastalık, yaşlılık, malullük, ölüm, işsizlik gibi riskler karşısında, insanları yoksunluk ve yoksulluk risklerine karşı güvenceye almak, toplumun sosyal ve ekonomik düzeni ile refahını korumaktır.
İş Sözleşmesi: İş Kanunu’na göre iş sözleşmesi kural olarak herhangi bir şekle bağlı olmaksızın sözlü, yazılı hatta örtülü (zımni) bir biçimde kurulabilir. İş K.’na göre iş sözleşmesi, aksi yasal bir hükümde belirtilmedikçe özel bir şekle tabi değildir (m.8/1) Ayrıca bir yıl veya daha fazla süreli olan belirli süreli iş sözleşmeleri de yazılı şekilde yapılmalıdır.
Sigorta Primleri: Sigortasız işçi çalıştırma, 5510 sayılı SSGSSK’na göre işveren, işçinin bünyesinde çalıştığını SGK’ya bildirmeli ve işe giriş tarihinden itibaren sigorta primlerini yatırmalıdır. 5510 sayılı Kanun m.7/a bendi ile “(a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için çalışmaya, mesleki ve teknik eğitime, mesleki ve teknik ortaöğretim sırasında tamamlayıcı eğitim ya da alan eğitimine, staja veya bursiyer olarak göreve başladıkları tarihten” itibaren sigortalı olunmaya başlar. İşveren tarafından yapılacak olan işe giriş bildirgesi ile kişi sigortalı olarak çalışmaya başlar. Yani işçinin SGK’ya işe giriş bildirgesi yapılmamış olması sigortasız çalıştığının en basit göstergesidir
Neden Sigortalı Çalışma Hakkı: İşçi ve işverenlerden toplanan primlerle işçilerin sağlık ve emeklilik giderleri karşılanmaktadır. Ayrıca mesleki hastalık ya da iş kazası gibi durumlarda da bu primler işçileri koruma altına almaktadır. Dolayısıyla, işçiler, sigortasız olarak çalışma durumunda birçok haktan faydalanamazlar;
- Çalıştıkları günler emeklilik için geçerli sayılmaz,
- Sakatlanmaları durumunda malullük aylığından yararlanamaz,
- Vefatları halinde aile bireyleri ölüm aylığı hakkından yararlanamaz,
- İşsiz kalması halinde işsizlik sigortasından faydalanamaz,
- Yıllık izin, haftalık izin, doğum izni gibi haklardan faydalanamazlar.
Sigortasız İşçi Çalıştırmanın Tespiti ve Cezası: İşverenlerin, işyerinde çalıştırdıkları işçilerin sigorta primlerini eksik yatırdığı veya yatırmadığı sık rastlanılan bir durumdur. İşçinin bu durumdan çoğu zaman haberdar olmadığı ancak emekli olmak istediği dönemde karşılaşması da olasıdır. İşçi, bu durumun tespiti için; işçinin kendi başvurusu (SGK’ya veya ALO 170 hattına şikayet ile), SGK denetimleri, SGK’nın kamu kurumları ve bankalardan aldığı belgelerle ve işten ayrıldıktan sonra açacağı hizmet tespit davası ile sigortasız çalıştığını ispat edebilir.
İdari para cezaları genel anlamda 5510 sayılı Kanun’da düzenlenmiştir. İlgili kanun hükmüne göre, sigortasız çalıştırılan işçi sayısına göre işverene verilecek olan idari para cezası değişiklik göstermektedir. Sigortasız işçi çalıştırıldığının kurum tarafından tespit edilmesi halinde, her bir sigortalı için asgari ücretin iki katı kadar idari para cezasına hükmedilir.
Aylık Prim ve Hizmet Belgesi ve İşverenin SGK’ya Bildirme Yükümlülüğü: İşyerinde 5510 Sayılı Kanun m.86’da 4/a statüsünde çalışanların hizmetlerinin, SGK kayıtlarında görülebilmesi için işverenin işçiyi aylık kaç gün ve ne kadar ücretle çalıştırdığını, yani hizmetini her ay SGK’na bildirmesi gerekmektedir. Bu bildirimin, SGK tarafından çıkarılan yönetmelikle; şekli, içeriği, ekleri, ilgili olduğu dönemi, verilme süresi ve diğer hususları belirlenecek olan “aylık prim ve hizmet belgesi” ile yapılması gerektiği belirtilmiştir. Aylık prim ve hizmet belgesinin detaylarını düzenleyen Sosyal Sigorta İşlemler Yönetmeliği gereği, işveren, bir ay içinde çalıştırdığı veya başka bir işverene geçici olarak devrettiği sigortalıların yönetmelikte belirtilen bilgilerini taşıyan aylık prim ve hizmet belgesini, en geç belgenin ilişkin olduğu ayı izleyen ayın 23’ünde, e-sigorta kanalıyla SGK’ya vermekle yükümlü kılınmıştır. Aylık prim ve hizmet belgeleri önemlidir çünkü kurum bununla hem işverenin sigortalılara ait primleri ödeme yükümlülüğünü yerine getirip getirmediğini, hem de sigortalıların o döneme ait hizmetlerini takip eder. Sigortalıların iş kazası, meslek hastalığı, hastalık, analık gibi kısa vadeli ve malullük, ölüm, emeklilik gibi uzun vadeli sigorta hakları da bu belge ile yapılan bildirimlere bağlıdır.
Sigorta primlerinin gerçek ücret üzerinden ödenmemesi davacı işçiye haklı fesih imkanı verir. Davacının İş Kanunu m.24/II-(f) maddesi uyarınca iş sözleşmesini haklı nedenle feshettiği kabul edilmeli ve sonraki günlere ait devamsızlık tutanaklarına itibar edilmemelidir. Bu durumda kıdem tazminatının kabulü gerekir. (Y9HD)
Çalışanın Sigortasının Başlatılma Zamanı: 5510 sayılı Kanun m.8 hükmünce sigortalı bildirimi ve tescilini, işverenler m.4/1/(a) bendi kapsamında sigortalı sayılan kişileri, m.7/1/(a) bendinde belirtilen sigortalılık başlangıç tarihinden önce, sigortalı işe giriş bildirgesi ile Kuruma bildirmekle yükümlüdür. Ancak işveren tarafından sigortalı işe giriş bildirgesi;
- İnşaat, balıkçılık ve tarım işyerlerinde işe başlatılacak sigortalılar için en geç çalışmaya başlatıldığı gün,
- Yabancı ülkelere sefer yapan ulaştırma araçlarına sefer esnasında alınarak çalıştırılanlar ile Kuruma ilk defa işyeri bildirgesi verilecek işyerlerinde; ilk defa sigortalı çalıştırmaya başlanılan tarihten itibaren bir ay içinde çalışmaya başlayan sigortalılar için, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren en geç söz konusu bir aylık sürenin dolduğu tarihe kadar,
- Kamu idarelerince istihdam edilen 4447 sayılı Kanuna göre işsizlik sigortasına tabi olmayan sözleşmeli personel ile kamu idarelerince yurt dışı görevde çalışmak üzere işe alınanların, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren bir ay içinde, Kuruma verilmesi halinde, sigortalılık başlangıcından önce bildirilmiş sayılır.
Sigortalılar, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren en geç bir ay içinde, sigortalı olarak çalışmaya başladıklarını Kuruma bildirirler. Ancak, sigortalının kendini bildirmemesi, sigortalı aleyhine delil teşkil etmez.
Sigortasız Çalıştırılan İşçinin Şikayet/Talep Hakkı: Kayıt dışı istihdamla ilgili yapılan bir ihbar (ALO 170) veya şikayet anında kayıt dışı çalışmanın olduğu ilde bulunan sosyal güvenlik il müdürlüğüne intikal etmekte ve buradan da denetim için sosyal güvenlik denetmeni görevlendirilmektedir. Sigortasız çalıştırıldığını tespit eden işçi, SGK’ya gerekli bilgi ve konularda bildirimde bulunarak şikayetçi olabilir. Veya dava açarak sigorta primlerinin ödenmediğinin tespit edilmesini talep edebilir. Sadece Alo 170 şikayet hattına yapılan şikâyetler değil dilekçe vb. farklı yollarla yapılan şikayetler için de sosyal güvenlik denetmeni görevlendirilerek öncelikle fiilen tespit ile hizmet tespiti yapmaya çalışmaktadır. Fiilen tespit, bizzat işyerinde yapılan denetim sonucu, işyerinde çalışanların tespit edilmesidir. Fiilen tespite yönelik denetim, görevlendirilen sosyal güvenlik denetmeninin, sigortasız çalıştırmanın olduğu bildirilen işyerine habersiz bir şekilde gitmesi ile başlar. Çalışanlar, hizmetlerinin SGK’ya eksik ya da hiç bildirilmediğinin tespitini, işyerinde çalışırken veya işyerinden ayrıldıktan sonra İş Mahkemeleri’nden dava yoluyla da talep edebilmektedirler.
Sigorta primlerinin gerçek ücret üzerinden ödenmemesi davacı işçiye haklı fesih imkanı verir. Davacının, İş K. m.24/II-(f) uyarınca iş sözleşmesini haklı nedenle feshettiği kabul edilmeli ve sonraki günlere ait devamsızlık tutanaklarına itibar edilmemelidir. Bu durumda kıdem tazminatının kabulü gerekir. (Y9HD)
Sigortasız Çalıştırılan İşçinin Hakları: Sigortasız çalıştırılan işçi, koşulları sağlıyorsa kaybettiği haklarını geriye dönük olarak talep etme hakkı bulunmaktadır. Aynı şekilde işçi, İş K. m.24/2/e bendine göre hak ettikleri ücretin kendilerine ödenmemesi, primlerinin yatırılmaması ve sigortalarının başlatılmaması nedeni ile iş sözleşmesini haklı nedenle derhal feshedebilir. Diğer hakları ise;
- Geriye dönük sigorta primi: İşçi, sigortasız olarak geçen sürelerine ait primlerin yatırılmasını isteme hakkına sahiptir ve işveren, primleri faiziyle birlikte ödemek zorundadır.
- İşçilik alacakları: İşçi, işten ayrıldığında kıdem tazminatı, ihbar tazminatı ve fazla mesai ücretleri, ücret, fazla mesai ve izin alacakları vb. tüm işçilik alacaklarını talep etmek için iş mahkemesine başvurabilir.
- İhbar ve kıdem tazminatı: Sigortasız çalışan, iş akdinin haksız feshedilmesi durumunda şartları uygun ise ihbar ve kıdem tazminatı talep edebilir.
- Sağlık ve sosyal güvenlik hakları: Sigortalı olmayan çalışan, SGK sağlık hizmetlerinden yararlanamaz. Ancak geriye dönük prim yatırıldığında sağlık ve sosyal güvenlik hakları tekrar kazanılır. Ayrıca iş kazası ve meslek hastalığı durumunda da SGK güvencesi sağlanır.
- İşe iade hakkı (30’dan fazla işçinin çalıştığı işyerlerinde)
- İş güvencesi tazminatı veya kötü niyet tazminatı,
- İşsizlik maaşı hakkı (Koşulları uyuyorsa)
Hizmet tespiti davası sosyal güvenlik hakkını ilgilendirir. Bir kişinin işçi sayılması için mutlak surette SSK’lı çalışması gerekmez. Kaldı ki, davacı tanıklarının davacının davalı yanında çalıştığı süre ile çalışma gün ve saatlerine ilişkin somut bilgiler verdikleri görülmektedir. Bu nedenlerle açılan davanın toplanan delillere göre esastan değerlendirilmesi gerekir. (Y7HD)
Hizmet Tespit Davası: Sigortasız olarak çalışan işçinin işverene karşı açtığı bir dava türü olup, o işveren bünyesinde çalıştığını ancak sigorta primlerinin ödenmediğinin tespit edilmesi amacıyla açılır. Hizmet tespit davası için zamanaşımı beş yıldır ve bu süre işçinin o iş yerinde çalıştığı son tarihten itibaren başlar. Hizmet tespit davası açıldığında işçi, o işyerinde çalıştığını ispatlamakla yükümlüdür. Dava sonuçlandığı zaman işçi lehine karar verilirse, sigortası yapılmayan dönemler için ödemeler yapılır. Ayrıca bu süreler emeklilik sürelerinde, ihbar ve kıdem tazminatında da dikkate alınır. Dava her ne kadar işverene karşı açılmış olsa da ilgililer tarafından SGK’ya resen haber verildiğinden SGK’da feri müdahil olarak dava da yer almaktadır. Hizmet tespit davasında ispat yükü işçi üzerindedir. Hizmet tespit davası sosyal güvenlik hakkından doğar ve SGK’ya;
- İşçilik sigortası bildirilmeyen,
- Hizmet süresi eksik bildirilen,
- Girişleri süresi içinde yatırılmayan,
- Sigortası hiç yaptırılmayan,
- İşten ayrılmamasına rağmen giriş/çıkış yapmış gibi gösterilen kişiler hizmet tespit davası açabilir.
İspat Yükümlülüğü: İşçi bu noktada işe ne zaman girdiğini ispat etmelidir ki sigorta süresi o tarihten itibaren başlasın. İşçi elinde delil olarak belge bulundurabilir veya aşağıda örnekseyici olarak sayılan belge/kayıtlarla işçinin işe başlama tarihi tespit edilebilir. Eğer bu beyanlar birbirine uyuyorsa işçinin geriye dönük olarak sigortası yatırılır.
- Tanık beyanları (İşyerinde çalışan diğer işçiler, komşu işyeri sahipleri veya düzenli olarak işyerine gelen müşteri ifadeleri vb.)
- Çalışanın imzasının bulunduğu puantaj kayıtları, ücret bordroları
- Müfettiş raporları
- İşyerinde çalışırken çekilmiş fotoğraf veya video kayıtları
- Çalışan ile işveren arasındaki e-posta yazışmaları, banka dekontları vb. belgelerle ispat edilebilir.
Sigortasız İşçi Çalıştırmada Zamanaşımı Süresi: Sigortasız olarak çalıştırılan işçi, SGK’ya bildirim yapılması ve sigorta primlerinin ödenmesi için dava açabilir. Bu davayı açabilmeleri için 10 yıllık zamanaşımı öngörülmüştür.
“Hukuki konularda hak kaybına uğramamak için avukatınızdan destek almanızı tavsiye ederiz.”
Kaynakça:
- 4857 Sayılı İş Kanunu
- 5510 sayılı SSGSSK
- 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu
- Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği
- GÖÇMEN, Murat/ÖZTÜRK, Mustafa/IŞIK, Murşit, Türkiye’de Sosyal Güvenlik Sisteminde Kayıt Dışı Hizmetin Tespiti
Bu makale, makalenin yazım tarihi itibarıyla yürürlükte olan mevzuat dikkate alınarak Av. Arb. Erol Aslan tarafından hazırlanmıştır. Her olaydaki maddi vakalar ve özellikleri ile bunların uygulama ve sonuçları farklı olacağından, bu makale yalnızca bilgilendirme amaçlı olarak hazırlanmış olup, bir hukuki görüş veya öneri teşkil etmez ve bu şekilde yorumlanamaz.