Image by aleksandarlittlewolf on Freepik
İş Kanunu m.63: Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok 7,5, haftada en çok 37,5 saattir. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, 2 aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile 4 aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründe 4 aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile 6 aya kadar artırılabilir. Çalışma sürelerinin bu esaslar çerçevesinde uygulama şekilleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.
4857 sayılı İş Kanunu m. 63 uyarınca, işçilerin haftalık çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Haftalık çalışma süresinin yanı sıra, yasada günlük çalışma süresi de günlük 11 saat olarak belirlenmiştir. Ayrıca, saat 20.00 ile 06:00 saat dilimine denk gelen zaman gece süresi olarak tanımlanmış olup, gece çalışma süresi ise 7.5 saattir. Çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir vardiyanın çalışması da gece çalışması olarak sayılır. Bu sürenin taraflarca daha kısa olarak belirlenmesi mümkündür ve aksi kararlaştırılmamışsa, haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. İşçinin ancak 270 saati aşan fazla çalışmasının bulunduğunu ispatlaması durumunda fazla çalışma ücret alacağının bulunduğunu ileri sürebilir.
Fazla Çalışma: Fazla çalışma, işçinin haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. İşçinin haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında kararlaştırıldığı durumlarda, kararlaştırılan bu süre ile 45 saate kadar olan çalışmalar ise fazla sürelerle çalışma olarak tanımlanmaktadır. İşçinin haftalık çalışma süresinin 45 saat olduğu durumlarda fazla sürelerle çalışma mümkün değildir. Koşulları ise;
- Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenler,
- İşçinin onayı,
- Fazla çalışmanın yılda 270 saatlik azami süresi,
- Fazla çalışma yasaklarının bulunmamasıdır.
Ülkenin genel yararları, işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Bu kapsamda fazla çalışmayı, ara dinlenmeler hariç, haftalık 45 saati aşan çalışmalar oluşturur. Ancak, haftalık 45 saati geçmemekle birlikte günlük onbir saatlik çalışma sınırının ve/veya gece çalışma süresi olan 7,5 saatin aşılması halinde de fazla çalışma oluşur. Turizm, güvenlik ve sağlık işlerinde gece çalışması 7,5 saatlik süreyle sınırlandırılmadığından, belirtilen işkollarında çalışanlar için gece çalışma süresinin 11 saat olduğunun kabulü gerekir.
Fazla Süreli Çalışma: İşyerinde sözleşmelerle veya toplu iş sözleşmesi veya personel yönetmeliğiyle haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla süreli çalışmalardır. Fazla çalışma ile Fazla Süreli çalışmayı basitçe örneklemek gerekirse; tarafların haftalık çalışma süresi toplu sözleşmesiyle 40 saat belirlendiği, işçinin ise 48 saat çalıştığı bir örnekte; işçinin 40 – 45 saat arası 5 saatlik çalışması fazla sürelerle çalışma, 45 saati aşan 3 saatlik çalışması ise fazla çalışma sayılacaktır. İşçinin haftalık çalışma süresinin 45 saat olduğu ve fiilen 48 saat çalıştığı bir örnekte ise, işçinin 45 saatin üstündeki 3 saatlik fazla çalışması dikkate alınırken, herhangi bir fazla sürelerle çalışması söz konusu olmayacaktır. Sözleşmelerle haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği hallerde de tarafların anlaşmasıyla denkleştirmeye gidilebilir.
Ara Dinlenmesi Çalışma Süresinden Sayılır mı? Ara dinlenmeleri, çalışanın yemek, içmek gibi fiziksel ihtiyaçlarını giderdiği ve arta kalan sürede serbest zaman olarak kullandığı dinlenme süresi olarak tanımlandığından; çalışma süresinden sayılmaz. İş Kanunu m. 68’de düzenlenmiş olan ara dinlenme süresi, günlük çalışma süresine göre kademeli bir şekilde belirlenmiştir. Buna göre
- Dört saat veya daha kısa süreli günlük çalışmalarda ara dinlenmesi en az onbeş dakika,
- Dört saatten fazla ve 7;5 saatten az çalışmalar için en az yarım saat ,
- Günlük 7,5 saati aşan çalışmalar bakımından ise en az bir saat olmalıdır.
Bu süreler asgari olup, aralıksız verilmelidir. Ancak, bu sürelerin, iklim, mevsim, bölgesel gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler ile aralıklı olarak kullandırılması mümkündür. Ayrıca işyerinde ara dinlenmeler çalışanlara aynı zamanda kullandırılabileceği gibi, değişik saatlerde de kullandırılabilir.
İşveren, istediği zaman Fazla çalışma & Fazla sürelerle çalışma yaptırabilir mi? Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma kural olarak işçinin onayına bağlıdır. Dolayısıyla, her ne kadar işçilerin fazla çalışma yapabileceği düzenlenmiş olsa da işveren işçiye istediği her zaman, koşul ve miktarda fazla çalışma yaptıramaz. Ancak, zorunlu veya olağanüstü nedenlerle işçinin fazla çalışmasının gerekmesi durumunda işçinin onayı alınmadan fazla çalışma yapılabileceğini de unutmamak gerekir. Zorunlu ve Olağanüstü nedenler ise;
- Zorunlu nedenlerle fazla çalışma: Herhangi bir arıza sırasında veya bir arızanın öngörülebilmesi halinde veya makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması durumunda, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile çalışanların hepsi veya bir kısmına yaptırılan çalışmalardır.
- Olağanüstü hallerde fazla çalışma; Seferberlik sırasında yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde, seferberlik süresini aşmamak şartıyla lüzum görüldüğünde, günlük çalışma süresinin, çalışanın en çok çalışma gücüne çıkarılması ile gerçekleştirilen fazla çalışmalardır.
Fazla Süreli Çalışma ve Fazla Çalışma Ücretlerinin Belirlenmesi: Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla süreli çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle ödenir. Fazla çalışmalarda, ise her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesiyle ödenir. Çalışma süresi ve fazla çalışma belirlenirken, ara dinlenmelerinin çalışma süresinden düşülerek fiili çalışmanın belirlenmesi gerekir. Bu kapsamda, haftalık 45 saati aşan süreler için %50 zamlı ücret ödenmekle birlikte, haftalık 45 saati aşmamasına rağmen gece süresinde 7,5 saati aşan veya gündüz süresinde 11 saati aşan çalışmalar içinde Yargıtay kararları uyarınca (%50 oranında ilave ücreti ödenmesi gerekir.
Kimler veya hangi işlerde çalışanlara fazla çalışma yaptırılamaz: Kanun koyucu bazı işçilere niteliğine göre fazla çalışmanın yaptırılamayacağını öngörmüştür;
- 18 yaşını doldurmamış işçilere,
- Fazla çalışma yapmayı kabul etmiş olsa da doktor raporu ile sağlıklarının elvermediği belgelenen işçiler,
- Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
- Zorunlu nedenler veya olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçiler
- Çalışma sürelerini kendileri belirleyen üst düzey yönetici olan işçiler (Yargıtay kararları bakımından istikrar kazanmıştır)
Ayrıca, fazla çalışmanın yasaklandığı işler bakımından ise;
- Sağlık kuralları açısından günlük ancak 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işler,
- Gece çalışılan işler,
- Maden ocakları işleri, kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında yapılan işler de fazla çalışmanın gerçekleştirilmediği işlerdir.
Kısmi Süreli (Part-time) Çalışmada Fazla Çalışma: İlgili yönetmelik m.8/d fıkrası gereği Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz Ayrıca, Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan bu işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz.
Çalışma gerçekleştirildiğinin ispat yükü kimdedir? İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar delil niteliğindedir. Dolayısıyla, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. İşyeri kayıtları, iş yerine giriş çıkışı gösteren belgeler ve işyeri iç yazışmalarına dayanarak ispat edebileceği gibi herhangi bir yazılı delilin bulunmadığı hallerde tanıkla da fazla çalışma yaptığını ispat edebilir.
Çalışma ücreti talebi için Zaman aşım süresi nedir ve ne zaman başlar: Fazla çalışma ücreti 5 yıllık zaman aşımına tabidir, yani fazla çalışmanın gerçekleştirildiği tarihten itibaren 5 yıllık zaman aşımı süresi içerisinde fazla mesai ücreti talep edilmelidir. Zamanaşımı fazla çalışma ücretine hak kazanıldığı tarihten itibaren işlemeye başlar.
Kaynakça:
- 4857 Sayılı İş Kanunu
- İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği
- Süzek, SARPER, İş Hukuku, Beta Yayınları
“Hukuki konularda hak kaybına uğramamak için avukatınızdan destek almanızı tavsiye ederiz.”